نويسنده: محمد مهدي سعيدي
کاروانی است عظیم با صدها شتر و بار و زائر و تاجر همگی خسته اند و گرمازده سرپناهی می جویند که در آن شبی بخسپند تا رمقشان را بازیابند. مرکبهاشان را تیمار کنند. تن به آب زلال برگرفته از سرچشمه‌های قنات خزیده در دل کویر بسپارند.
قوای تحلیل رفتهءشان را با قرصهای داغ نان و دیزیهای بارگذاشته بر اجاق هاي ديواري روشن بازیابند… شتران بدست مهتران به سوی شترخانه‌های چهارگانه با بارو بنه‌هایشان هدایت می‌شوند تا بارهایشان به باراندازها برگرفته شوند.
کاروانیان در حجره‌های متعدد در اطراف صحن می‌لمند. گروهي از مسافران را مي بيني كه در گوشه ي سمت راست صحن داخل مسجدی خنک به راز و نیاز مشغولند… این تصویریست اجمالی از داستان زندگی در این مکان باستانی.
اکنون خبری ازآن کاروانها نیست و دیگر صدای های و هوی ساربانان و مهتران به گوش نمی‌رسد. هر ازچندگاهی گروهی جهت آشنایی با این مکان باستانی رهسپار می‌شوند و گرد و غبار و گرما و عطش را به جان می‌خرند. می‌بینند و تحسین می‌کنند و به دانش و هنر گذشتگان اعتراف و شاید هم عبرتی می‌آموزند.
این بنا که بر سر راه قم به ورامین واقع شده است 80 کیلو متر با قم فاصله دارد.
بنای این کاروانسرا که بنامهای “دیر الجص، قلعه دیر کاج و دیر گچین” نیز مشهور است در دورهء اردشیر بابکان(از شاهان ساسانی)آغاز شده است. قدمت آن به بیش از1700 سال میرسد. در این عمر طولانی خود تغییر و تحولات بنیادین را در ساختمان خود تجربه نموده است چنانکه آثار سلجوقیان و مخصوصاً صفویان و قاجاریان در جای‌جای آن قابل رویت است.
بنای فعلی عبارتست ازتلفیق بنای ساسانی که در دورهء سلجوقیان تغییر شکل یافته با بنایی که در دورهء صفویه به شکل کاروانسرایی چهار ایوانه باز سازی شده است.
اما آنچه امروز مشهود است بنایی است مربع شکل با مساحت بیش از 12000 متر مربع(102 متر در 102 متر) که درب ورودی آن به سمت جنوب باز میشود. کسی که از جنوب قصد دیر را دارد در چشم‌اندازش چهار برج می‌بیند. دوتا دروازهء ورودی را دربرگرفته و دوتای دیگر در دو انتهای ضلع جنوبی. در آنسوی در ضلع شمالی دو برج دیگر قرار داشته بوده است. اما اکنون از شش برج نامبرده چیزی جز نیم‌برجهای فرسوده و ترک‌خورده برجای نمانده. برج سمت راست دروازه را با شمعک‌های چوبین سرپا نگه داشته اند.
دو پهلوی دروازه دوتا سکوی حجره‌مانند دیده میشود که به گفتهء کارشناسان برای عرضهء محصولات تجاری کاروانیانی که قصد باز گشت داشته اند درنظر گرفته شده بوده است. اما بیشتر به دکانی می‌ماند جهت عرضهء مایحتاج ضروری مسافران. ضمناً مغازه‌های اصلی کاروانسرا در گوشهء شمال غربی صحن واقع بوده است.
در پشت دروازه ورودی کاروانسرا در سمت راست شترخانه‌ای متوسط قرار دارد و در سمت چپ محلی برای استقرار ماموران و مسئولین دیر پیش‌بینی شده بوده است. شترخانه‌ها قسمت اعظم بنا را به خود اختصاص داده اند. هم در ضلع شرقی و هم غربی و هم شمالی کاروانسرا.
شترخانه‌ها سرسرایی است طاق ضربی که تویزهایی عظیم و ضخیم آنها را تحمل نموده اند. سه‌تا از شترخانه‌ها دارای صدمتر طول و 6.5 متر عرض هستند. در کف هر شترخانه چاهی جهت دستیابی به آب کاریز که از زیر دیر عبور میکرده تعبیه شده بوده است تا امکان آبرسانی به تعداد کثیر شتران میسرگردد. شترخانه‌ها دارای باراندازهای متعددی است دو منظوره : اولاً جهت باراندازی و بارگیری . ثانیاًجهت استراحت مسافران بی‌بضاعت و مالباخته.
در گوشهء جنوب شرقی کاروانسرا مسجدی به مساحت تقریبی 300 متر مربع قرار دارد دارای طرحی مربع شکل و ستونهای ضخیم و عظیم. منبع تامین نور آن دریچه‌های کوچکی است در سقف مسجد بطوریکه در ابتدای ورود به مسجد به سختی می‌توان اطراف را تشخیص داد منافذ کوچک و دیوارهای ضخیم دلیل اصلی دمای متعادل آن در تابستان و زمستان است.
البته قابل ذکر است در قرون اولیه اسلامی همزمان با تغییر کاربری دیر به کاروانسرا به مسجد تبدیل شده است.
حجره‌های اصلی کاروانسرا مسلط بر صحن بوده که هرکدام بیش از 12 متر مربع مساحت دارند. در هر چهار ضلع صحن می‌توان 12 حجره شمرد.
قبل از ورود به حجره‌ها پاگردی ایوان‌مانند وجود دارد که اجاقي ديواري جهت طبخ غذا در کنار دیوار آن تعبیه گردیده است که این اجاق ها در فصلهای گرم سال و اجاق هاي داخلی جهت پختن غذا در فصول سرد سال مورد استفادهء مسافران بوده است .
در انتهای شمال‌شرقی صحن حیاط خلوتی با حجره‌های متعدد وجود دارد که گفته میشود جهت استراحت اشراف و حاکمان و متمولین مورد استفاده بوده است. وسط این حیاط حوضی است بازمانده از عصر صفوی که فواره‌ای در آن تعبیه شده بوده است.
در گوشهء جنوب‌غربی حیاط اصلی سرویس بهداشتی اعم از حمام و توالت وجود دارد. حمام این کاروانسرا گویای یک سیستم کامل از حمامهای عمومی در دوره‌های گذشته است: دارای مخازن آب گرم و سرد و سیستم دفع فاضلاب مناسب. ضمناً جهت گرم‌شدن فضای عمومی حمام هوای گرم در مسیر کانالهایی از کف حمام عبور میکرده است و گرمای خود را از تون حمام که در پشت خزینهء آب گرم واقع شده بود می‌گرفت. ورودی خود تون از پشت بام بوده است.
حوضچه‌هایی در محل ورودی به حمام جهت رعایت مسائل شرعی و بهداشتی و آمادگی بدن جهت ورود به مکانی گرم(حمام) یا احیاناً سرد(خارج از حمام) تعبیه گردیده بود. آب مخازن حمام و همچنین توالت از همان کاریز که قبلاً ذکرش رفت تامین میگردید.
قبل از ورود به توالتهای عمومی فضایی باز وجود دارد که در وسط آن حوضی جهت وضو پیش‌بینی شده بود. در گوشهء حیاط هنوز آثار چاه مسلط بر کاریز باقی است. که از آب آن جهت وضو و طهارت بهره‌مند می‌شدند. در مجموع شش‌عدد دستگاه توالت با دیواره‌های بلند د ر کنار هم ساخته شده بود.
فاضلاب آن به گفته یکی از کارشناسان توسط لوله‌هایی به خارج از محدودهء کاروانسرا منتقل می‌شده است.
از چهار گوشهء حیاط می‌توان توسط پله‌های آجرین به پشت بام برآمد. منظره‌های اطراف کاروانسرا چیزی جز بیابان خشک و بی‌آب و علف نیست. همین شرایط نامساعد جوی و ارضی است که بشر را به ساخت چنین تجهیزات و امکانات مجبور و یا تشویق ساخته است. آیا در صورت عدم وجود چنین منزلگاهی توان مقابله با طبیعت خشک و بی‌رحم بیابان برای مسافران وجود داشت اینجاست که نتیجه میگیریم: تمدن زائیدهء نیازهاست.
از منظر پشت بام کاروانسرا حیاط وسیع و گسترده به نظر می رسد . این وسعت گویای استقبال گستردهء مسافران و هجم عظیم آمد و شد آنان به این مکان است. سکوی تعبیه شده در وسط حیاط و صحن اصلی به منظور بارگذاری و بارگیری شتران پیش‌بینی شده بوده است. در قسمت غربی حیاط دیوارهای آجرین سرازخاک برآورده است که به گفتهء مهندس صادقی احتمالاً ورودی فضایی است زیر زمین مانند که هنوز به آن دست نیافته‌اند. در گوشهء دیگر حیاط انباری ازآجرهای بلااستفاده دورهء ساسانیان وجود دارد که به تازگی به آن دست یافته اند و حدود 800 عدد آجر با مشخصات آجرهای ساسانی در آن جسته اند.
بعد از احداث جادهء قم – تهران 80سال قبل این بنا متروکه شد واز آن پس محل اطراق شبانان و ساربانان گردید.
آثار حضور چارپایان در لایهء ایجاد شده از فضولات حیوانی که به ارتفاع حدود یک متر ميباشد، کاملاً هویداست. این آمد و شدهای چارپایان و اثرات شیمیایی تجمع فضولاتشان بر دیواره‌های دیر تا ارتفاع بیش از یک‌متر مشهود است. مخصوصاًدالان ورودی کاروانسرا که ظاهراً دوبار عبور سیلاب را نیز تجربه کرده است. سازمان فرهنگی ازسال 1382 تاکنون در تلاش است که جلوی تخریب و فرسایش بنارا بگیرد و در بسیاری از موارد دست به تعمیر با حفظ هویت اصلی بنا ازقبیل بازسازی ایوانها و پوشش خارجی سقفها و حجره‌ها زده است.